राष्ट्र समृद्धिको मूलमन्त्र नै राष्ट्रवाद र विकासको इच्छाशक्ति

डा. गोपाल पौड्याल ’मण्डने’

सम्पन्न राष्ट्र बन्ने सपना केवल शासनको प्रणाली—राजतन्त्र वा गणतन्त्र—बाट पूरा हुँदैन। न त यो कुनै राजनीतिक नारा वा संविधानको ठेलीले सम्भव हुन्छ। राष्ट्रको समृद्धि त्यतिबेला मात्र सम्भव हुन्छ, जब त्यहाँका शासक, नागरिक र सम्पूर्ण संरचना राष्ट्रप्रति समर्पित, इमानदार र उत्तरदायी हुन्छन्। जस राष्ट्रबादमा साँच्चिकै बाँच्न थाल्छ, जसमा समृद्धि गर्ने अटुट इच्छाशक्ति हुन्छ, उसैले इतिहास बदल्छ।

हामीले विगतका थुप्रै उदाहरणहरू देखेका छौँ—कतिपय राजतन्त्र भएका देशहरू उच्च समृद्धिमा छन्, भने कतिपय गणतान्त्रिक देशहरू चरम गरिबीमा थिचिएका छन्। यसले स्पष्ट देखाउँछ कि सफलताको मेरुदण्ड कुनै ‘तन्त्र’ होइन, त्यो तन्त्रलाई सञ्चालन गर्ने मानवीय चेत, दृष्टिकोण र कार्यशैली हो।
देशको शासन प्रणाली परिवर्तन गरेर मात्रै केही परिवर्तन हुँदैन, यदि नेतृत्वमा बसेका मानिसहरूको सोच पुरानै, स्वार्थी र राष्ट्रविरोधी छ भने।

कुनै पनि व्यवस्था तब मात्र सफल हुन्छ जब त्यो व्यवस्था राष्ट्र र जनताको लागि समर्पित मान्छेले चलाउँछन्। जब नेतृत्वमा रहेका व्यक्तिहरू व्यक्तिगत लाभ, दलगत स्वार्थ, वा कुर्सीको मोहभन्दा माथि उठेर राष्ट्रिय हितलाई सर्वोपरि राख्छन्—त्यहीँबाट राष्ट्रको पुनर्जागरण सुरु हुन्छ।

राष्ट्रबाद भन्नाले कुनै घृणायुक्त अतिवाद होइन, बरु आफ्नो देश, आफ्नो जनता, आफ्नो माटोप्रतिको उत्तरदायित्व हो। यस्तो राष्ट्रबाद जसले “मेरो देश कस्तो हुनुपर्छ?” भन्ने प्रश्नलाई आत्मसात् गर्छ। राष्ट्रबाद भनेको विकासको आन्दोलन हो, जसले “देश बनाऊँ” भन्ने संकल्पबाट सुरू भएर “हामी सबै मिलेर बनाउँछौँ” भन्ने विश्वासमा परिणत हुन्छ। विकासको इच्छाशक्ति भनेको शब्दमा मात्र सीमित चाहना होइन, त्यो योजनामा झल्कनुपर्छ, कार्यान्वयनमा प्रकट हुनुपर्छ, र परिणाममा अनुभव हुनुपर्छ। इमान्दार इच्छाशक्ति भए, संसाधनको अभाव हुँदैन; जनताको साथ प्राप्त हुन्छ; र असम्भव जस्तो लाग्ने बाटो पनि पार गर्न सकिन्छ।

सिङ्गापुर, दक्षिण कोरिया र इजरायलले यही इच्छाशक्ति र राष्ट्रबादी सोचमार्फत असम्भव यात्राहरू तय गरेका छन्। उनीहरूमा शासकको आँखा इतिहासको घाउमा मात्र होइन, भविष्यको सम्भावनामा गाडिएको थियो।

हाम्रो जस्तो देश, जहाँ ठूला योजनाहरू भाषणमै सीमित छन्, जहाँ योजनाको बजेटभन्दा बढी घोटाला चर्चा हुन्छ, जहाँ राष्ट्रनिर्माणको नारा चुनावमा मात्र उठ्छ—त्यो देशले कहिल्यै समृद्धिको सपना पुरा गर्न सक्दैन। राष्ट्रको निर्माण सडकको डामर मात्र होइन, सोचको बदलाव हो।

यदि कुनै पनि देशले आफ्नो भविष्य उज्यालो बनाउने हो भने त्यसले सबैभन्दा पहिले आफ्नो नेतृत्वको मनोवृत्ति परिवर्तन गर्नुपर्छ। सत्तामा बसेका हर व्यक्ति राष्ट्रसेवक बन्नुपर्छ, राष्ट्रभक्त बन्नुपर्छ। अनि मात्र योजना कागजमा होइन, खेतबारीमा, सडकमा, विद्यालयमा र अस्पतालमा पुग्छ। अतः आजको दिनमा सबैभन्दा जरुरी कुरा भनेको तन्त्र परिवर्तन होइन, चरित्र परिवर्तन हो। देश बदल्न नेतृत्व बदल्नु पर्छ भन्दा पहिले सोच बदल्नु पर्छ। र सोच तब बदलिन्छ जब हामी भित्रैदेखि सोच्छौं—म देशको होइन, देश मेरो हो।
सम्पन्न राष्ट्र बन्ने यात्रा तब सुरु हुन्छ, जब राष्ट्रप्रति समर्पण र विकासप्रति प्रतिबद्धता एउटै दिशामा उन्मुख हुन्छ। र त्यो यात्रा हामी हिजै सुरु गर्न सक्थ्यौं—तर आज पनि ढिलो छैन।

यहाँ संसारका केही प्रमुख सम्पन्न राजतन्त्रात्मक देशहरू (Constitutional Monarchies) को सूची, उनीहरू सम्पन्न हुनुको कारणहरू, र त्यहाँको Monarch (राजा/रानी) को अवस्थाबारे वर्णन गर्दछु।

🌍 १. युनाइटेड किङ्गडम (United Kingdom)

किन र कसरी सम्पन्न?
• औद्योगिक क्रान्तिको अगुवा भएकाले इतिहासमै आर्थिक शक्ति बन्यो।
• लण्डन विश्वको प्रमुख वित्तीय केन्द्र हो।
• मजबूत लोकतान्त्रिक संस्था र कानुनी शासन प्रणाली।
• उच्च शिक्षा र अनुसन्धानमा लगानी।

• Monarch को अवस्था:
• हाल (२०२५) मा राजा चार्ल्स तृतीय (King Charles III) monarch छन्।
• पूर्णतः symbolic भूमिका, प्रधानमन्त्रीद्वारा सल्लाह दिइने कार्यहरूमा मात्र हस्ताक्षर।
• राष्ट्रिय एकताको प्रतीकका रूपमा सम्मानित।

🏔️ २. नर्वे (Norway)
• किन र कसरी सम्पन्न?
• तेल र ग्यासको विशाल भण्डारको उपयोग।
• सामाजिक सुरक्षा प्रणाली बलियो (welfare state)।
• शिक्षा र स्वास्थ्य सबैका लागि निःशुल्क।
• भ्रष्टाचार अत्यन्तै न्यून।

• Monarch को अवस्था:
• राजा हाराल्ड V (King Harald V)।
• जनप्रिय र सम्मानित तर राजनीतिक शक्ति छैन।
• राष्ट्रिय समारोहहरूमा उपस्थित हुने।

🏞️ ३. स्वीडेन (Sweden)
• किन र कसरी सम्पन्न?
• बलियो औद्योगिक उत्पादन (Volvo, IKEA, आदि)।
• उच्च कर प्रणालीको मार्फत सर्वसुलभ सेवाहरू।
• स्थिर लोकतन्त्र र नवप्रवर्तनमा अग्रणी।

• Monarch को अवस्था:
• राजा कार्ल XVI गुस्ताफ।
• प्रतिनिधिमूलक भूमिका मात्र, कुनै कार्यकारी शक्ति छैन।

🏖️ ४. जापान (Japan)
• किन र कसरी सम्पन्न?
• उच्च प्रविधि, उत्पादनशक्ति, र नवप्रवर्तन।
• सुशासन र कडा श्रमसंस्कृति।
• निर्यातमुखी अर्थतन्त्र।

• Monarch को अवस्था:
• सम्राट नारुहितो (Emperor Naruhito)।
• ऐतिहासिक रूपमा अत्यन्तै सम्मानित।
• संविधान अनुसार, “state symbol” को भूमिका मात्र, राजनीतिक शक्ति छैन।

🏙️ ५. नेदरल्याण्ड्स (Netherlands)
• किन र कसरी सम्पन्न?
• व्यापार र बैंकिङमा पुरानो इतिहास।
• आधुनिक कृषि प्रणाली र निर्यात।
• यूरोपेली संघमा आर्थिक रूपमा सशक्त।

• Monarch को अवस्था:
• राजा विलेम-अलेक्जेन्डर (King Willem-Alexander)।
• सार्वजनिक कार्यक्रममा सक्रिय।
• जनसम्पर्क र परम्परागत भूमिकामा सीमित।

🌐 अन्य सबै राजतन्त्रात्मक देशहरू

🇸🇦 साउदी अरेबिया (Saudi Arabia)
• शासन प्रकार: पूर्णत: Absolute Monarchy
• Monarch: राजा सलमान बिन अब्दुलअजीज, वास्तवमा शासन गर्छन्।
• अवस्था:
• तेलमा अत्यधिक निर्भर अर्थतन्त्र।
• अर्बौं डलरको Sovereign Wealth Fund।
• महिलाको अधिकार सीमित, मानव अधिकारमा आलोचना।

🇦🇪 युएई (United Arab Emirates)
• शासन प्रकार: Federal Monarchy (७ अमिरातको समूह)
• Monarch: राष्ट्रपति (अबुधाबीका ruler) & उपराष्ट्रपति (दुबई ruler)।
• अवस्था:
• अत्यन्त सम्पन्न, विशेषगरी दुबई र अबुधाबी।
• तेल र टुरिजममा भरपर्दो।
• निरंकुश पक्ष पनि देखिन्छ।

🇶🇦 कतार (Qatar)
• शासन प्रकार: Absolute Monarchy
• Monarch: अमीर तमिम बिन हमद अल-थानी
• अवस्था:
• विश्वकै उच्चतम प्रति व्यक्ति आय।
• ग्यासको ठूलो भण्डार।
• श्रमिक अधिकारमा आलोचना।

🇰🇼 कुवेत (Kuwait)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy with Absolute Tendencies
• Monarch: अमीर मेशाल अल अहमद
• अवस्था:
• तेल-निर्भर समृद्ध देश।
• संसद छ तर राजाले धेरै प्रभाव राख्छन्।

🇧🇭 बहराइन (Bahrain)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy
• Monarch: राजा हमद बिन ईसा अल खलीफा
• अवस्था:
• आर्थिक विविधिकरणको प्रयास।
• अल्पसंख्यक शिया बहुल जनसंख्यामा असन्तोष।

🇴🇲 ओमान (Oman)
• शासन प्रकार: Absolute Monarchy
• Monarch: सुल्तान हैथम बिन तारिक
• अवस्था:
• तुलनात्मक रूपमा शान्त र स्थिर।
• मध्यम स्तरको समृद्धि।

🇯🇴 जोर्डन (Jordan)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy
• Monarch: राजा अब्दुल्ला द्वितीय
• अवस्था:
• सीमित स्रोत भए पनि पश्चिमबाट सहायता पाउँछ।
• राजा शक्तिशाली तर संसद पनि सक्रिय।

🇲🇦 मोरक्को (Morocco)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy
• Monarch: राजा मोहम्मद VI
• अवस्था:
• आर्थिक रूपमा मझौला स्तर।
• राजा सुधारवादी, तर शक्तिशाली।

🇹🇭 थाइल्याण्ड (Thailand)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy (तर वास्तविकमा सेना प्रभावशाली)
• Monarch: राजा महा वजिरालोंगकोर्न
• अवस्था:
• लोकप्रिय तर विवादास्पद राजतन्त्र।
• टुरिजम र कृषि–उद्योगमा आधारित अर्थतन्त्र।

🇲🇾 मलेशिया (Malaysia)
• शासन प्रकार: Elective Monarchy
• Monarch: ९ राज्यका सुल्तानहरूबाट ५ वर्षका लागि एक जना चयन हुन्छन्
• अवस्था:
• उदार इस्लाम, मझौला समृद्धि।
• राजा प्रतीकात्मक, संसद शक्तिशाली।

🇧🇳 ब्रुनाइ (Brunei)
• शासन प्रकार: Absolute Monarchy
• Monarch: सुल्तान हसनल बोल्किया
• अवस्था:
• तेलमा आधारित सम्पन्नता।
• इस्लामिक कानुन (Sharia) कडाइले लागु।

🇱🇮 लिकटेन्स्टाइन (Liechtenstein)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy with strong princely power
• Monarch: Prince Hans-Adam II (actual power by hereditary prince Alois)
• अवस्था:
• सानो देश तर कर-नियमहरूका कारण वित्तीय केन्द्र।
• जनसंख्या कम, उच्च आय।

🇲🇨 मोनाको (Monaco)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy
• Monarch: Prince Albert II
• अवस्था:
• करमुक्त नीति, अमीरहरूको बसोबास।
• पर्यटन, क्यासिनो र लगानीको केन्द्र।

🇱🇺 लक्जेमबर्ग (Luxembourg)
• शासन प्रकार: Constitutional Monarchy
• Monarch: Grand Duke Henri
• अवस्था:
• उच्च वित्तीय सेवा, युरोपकै धनी देशहरूमध्ये एक।

🇻🇦 भ्याटिकन सिटी (Vatican City)
• शासन प्रकार: Ecclesiastical Monarchy
• Monarch: पोप फ्रान्सिस (Pope Francis)
• अवस्था:
• सबैभन्दा सानो स्वतन्त्र राष्ट्र।
• धार्मिक केन्द्र, आर्थिक स्रोत: दान, पर्यटक, संग्रहालय।

राजतन्त्रका सबै देशहरूको संरचना फरक-फरक छ:
• पूर्णत: निरंकुश (Absolute monarchy): साउदी अरेबिया, ब्रुनाइ, कतार
• संवैधानिक राजतन्त्र (Ceremonial/symbolic): जापान, युके, स्वीडेन, नर्वे
• मिश्रित/प्रतिनिधिमूलक (Hybrid): थाइल्याण्ड, मोरक्को, जोर्डन

यसले देखाउँछ कि राजतन्त्र सम्पन्न वा विपन्न हुनु शासनको ढाँचाले मात्र होइन, आर्थिक स्रोत, सुशासन, शिक्षा र विकास नीतिहरूमा पनि निर्भर हुन्छ।
यी सबै राजतन्त्रात्मक देशहरू प्रायः संसदीय प्रणालीमा आधारित छन्। monarch हरू ceremonial मात्र हुन् – उनीहरूको शक्ति सीमित छ तर उनीहरू राष्ट्रिय एकता, संस्कृति र परम्पराको प्रतीकका रूपमा महत्वपूर्ण छन्। यिनीहरू सम्पन्न हुनुमा सुशासन, शिक्षा, नवीनता, सामाजिक सुरक्षाको ठोस संरचना र पारदर्शी लोकतन्त्रले प्रमुख भूमिका खेलेको छ।

यहाँ संसारभरिका प्रमुख भ्रष्ट गणतान्त्रिक देशहरू (Republics) को सूची दिइएको छ, प्रत्येक देश छुट्टाछुट्टै, संक्षिप्त शासक, भ्रष्टाचारको अवस्था, र देश कङाल हुनुका कारणहरू सहित:

🇳🇵 नेपाल
• शासक/नेतृत्व: प्रमुख दलहरू (कांग्रेस, एमाले, माओवादी), लगातार सरकार परिवर्तन
• भ्रष्टाचार: उच्च स्तरमा, ठेक्कापट्टा, बजेट हिनामिना, घूस प्रचलन,मानब तस्करि,सुन काण्ड,ललिता निवास काण्ड,गिरिबन्धु टि स्टेटकान्ड,सहकारि काण्ड,NCel कान्ड,टेरमेक्स काण्ड,RNAC कान्ड,पोखर एयर्पोर्ट भैरहवा एयर्पोर्त काण्ड, माओबादि लडाकु कान्ड,बलात्कार काण्ड,राष्ट्र बैन्क काण्ड, गोकर्ण सफारि कान्ड,ॐनि काण्ड,YETI कान्ड,तारागाउ रिसोर्ट कान्ड,७० करोद्को पृन्टिङ प्रेस काण्ड
• कङाल हुनुको कारण: अस्थिरता, गुटबन्दी, राष्ट्रवादको दुरुपयोग, नीति लागू गर्न असफल, बेरोजगारी, वैदेशिक आश्रितता

🇦🇫 अफगानिस्तान
• शासक/नेतृत्व: अशरफ घानीको सरकार (२०२१ सम्म), हाल तालिबान सत्तामा
• भ्रष्टाचार: अन्तर्राष्ट्रिय सहायता हिनामिना, सेना र ठेकेदारहरूको घोटाला
• कङाल हुनुको कारण: युद्ध, राजनीतिक विफलता, विदेशी निर्भरता, संस्थागत विघटन

🇭🇹 हैटी
• शासक/नेतृत्व: जोभेनल मोइसको हत्या पछि शून्यता, अन्तरिम सरकार
• भ्रष्टाचार: राहतको पैसा हिनामिना, सरकारी सेवामा निष्क्रियता
• कङाल हुनुको कारण: राजनैतिक अराजकता, गैंग हिंसा, प्राकृतिक विपत्तिपछिको असक्षम पुनर्निर्माण

🇸🇸 दक्षिण सुडान (South Sudan)
• शासक/नेतृत्व: राष्ट्रपति साल्भा किर
• भ्रष्टाचार: तेल आम्दानी निजीकरण, युद्धकालीन भ्रष्टाचार
• कङाल हुनुको कारण: जातीय द्वन्द्व, भ्रष्ट नेतृत्व, विकासका लागि संरचना नहुनु

🇻🇪 वेनेजुएला
• शासक/नेतृत्व: राष्ट्रपति निकोलस मादुरो
• भ्रष्टाचार: राज्य नियन्त्रणको बहानामा व्यापक भ्रष्टाचार, राज्य स्वामित्वमा रहेको तेल कम्पनीको दोहन
• कङाल हुनुको कारण: हाइपरइन्फ्लेसन, आपूर्ति संकट, उत्पादनमा गिरावट

🇦🇴 अंगोला (Angola)
• शासक/नेतृत्व: पूर्व राष्ट्रपति जोसे एडुआर्डो डोश सान्तोस (३८ वर्ष शासन)
• भ्रष्टाचार: तेल र हिराको आम्दानी सत्तामा केन्द्रित, परिवारको सम्पत्ति विदेशमा
• कङाल हुनुको कारण: संसाधनको गलत वितरण, जनताका लागि आधारभूत सेवा अभाव

🇿🇼 जिम्बाब्वे (Zimbabwe)
• शासक/नेतृत्व: रोबर्ट मुगाबे (सन् २०१७ सम्म), हाल एमर्सन म्नान्गाग्वा
• भ्रष्टाचार: जग्गा कब्जा, सरकारी संस्थामा घूस
• कङाल हुनुको कारण: भूमि सुधारको नाममा कृषि उत्पादनमा गिरावट, मुद्रास्फीति

🇷🇸 सिरिया (Syria)
• शासक/नेतृत्व: राष्ट्रपति बशर अल-असद
• भ्रष्टाचार: राज्यको संरचना परिवार र पार्टी केन्द्रित, युद्धकालीन सहायता हिनामिना
• कङाल हुनुको कारण: गृहयुद्ध, अन्तर्राष्ट्रिय नाकाबन्दी, सेवा ध्वस्त

🇱🇧 लेबनान (Lebanon)
• शासक/नेतृत्व: गणतान्त्रिक शासन, तर शक्ति सन्तुलन धर्ममा आधारित
• भ्रष्टाचार: बैंकिङ संकट, सार्वजनिक निकायमा घूस, सहायता कोषको हिनामिना
• कङाल हुनुको कारण: विस्फोट (Beirut blast), आर्थिक पतन, कर प्रणालीको असफलता

🇮🇶 इराक (Iraq)
• शासक/नेतृत्व: लोकतान्त्रिक गणतन्त्र (बाद २००३), शक्तिशाली गुट
• भ्रष्टाचार: तेल राजस्वको हिनामिना, गुटगत लाभ बाँडफाँड
• कङाल हुनुको कारण: युद्ध, आतंक, सेवा प्रणाली ध्वस्त

🇳🇬 नाइजेरिया (Nigeria)
• शासक/नेतृत्व: संघीय गणतन्त्र, बहुपार्टी प्रणाली
• भ्रष्टाचार: तेलको आम्दानी राजनेता र अधिकारीद्वारा कब्जा
• कङाल हुनुको कारण: जातीय र धार्मिक द्वन्द्व, कमजोर सेवा प्रणाली, शिक्षा र स्वास्थ्यमा गिरावट

🇲🇿 मोजाम्बिक (Mozambique)
• शासक/नेतृत्व: गणतन्त्र, पार्टीद्वारा शासित
• भ्रष्टाचार: ऋण हिनामिना, गोप्य कर्जा प्रकरण
• कङाल हुनुको कारण: प्राकृतिक स्रोतको दोहन नहुने, विदेशी ऋण संकट

🇺🇬 युगाण्डा (Uganda)
• शासक/नेतृत्व: राष्ट्रपति योवेरी मुसवेनि (३५ वर्षभन्दा बढी शासन)
• भ्रष्टाचार: सत्ता टिकाउन राज्यको स्रोत प्रयोग, NGO को धन हिनामिना
• कङाल हुनुको कारण: लोकतन्त्रको क्षय, युवा पलायन, बेरोजगारी

🇧🇩 बाङ्लादेश
• शासक/नेतृत्व: प्रधानमन्त्री शेख हसिना (२००९ देखि सत्तामा)
• भ्रष्टाचार: ठेक्का प्रणालीमा भाई-भतिजावाद, सरकारी संस्थाको राजनीतिकरण
• कङाल हुनुको कारण: जलवायु जोखिम, जनसंख्याको दबाब, शहरी सेवा प्रणाली कमजोर

यी देशहरूमा शासन प्रणाली “गणतन्त्र” भनिए पनि, व्यवहारमा तिनीहरू लोकतन्त्रको आत्मा नभएका मात्र रूपात्मक गणतन्त्र हुन्। जब शासनजन्य शक्ति जनता होइन, शासकको स्वार्थ र समूहगत हितमा सिमित हुन्छ, तब त्यो गणतन्त्र भ्रष्ट्र र जनविरोधी बन्छ। यसले अन्ततः देशको अर्थतन्त्र खिइन्छ, जनता गरिबीमा थिचिन्छन्, र राष्ट्र स्वतन्त्रताको नाममा परनिर्भर बन्छ।

विश्वका धेरैजसो भ्रष्ट गणतान्त्रिक देशहरूमा शासन प्रणाली त लोकतान्त्रिक भनिए पनि व्यवहारमा ती देशहरू भ्रष्टाचार, दुरुपयोग, सत्ता स्वार्थ, कमजोर संस्था, र जनताको पीडाको बिचमा झुण्डिएका छन्। यस्ता देशहरू प्रायः संसाधनमा धनी भए पनि शासनप्रणालीको दुरुपयोगले गर्दा गरीब छन्। यहाँ केही प्रमुख उदाहरणसहित विवेचना गरिएको छ।

नेपालमा गणतन्त्र स्थापना भएको २०६२/०६३ पछि ठूलो आशा पलाएको थियो कि अब देश समृद्ध हुनेछ, सुशासन आउँछ, र नागरिकको जीवनस्तर उकासिनेछ। तर यो आशा आज कुहिएको छ। निरन्तर सरकार परिवर्तन, पार्टीको आन्तरिक गुटबन्दी, विकासको नाममा भ्रष्टाचार, योजना निर्माणमा असक्षम नेतृत्व, र प्रमुख संस्थाहरूको राजनीतिकरणले गर्दा नेपाल एक स्थायी संक्रमणकालमा अल्झिएको छ। शासकहरू जनताको दुःखप्रति संवेदनशील छैनन्, उनीहरू आफ्नै सत्ता टिकाउन र आफन्तहरूको भरणपोषण गर्न सरकारी स्रोतको दोहन गर्छन्। त्यसैले आज नेपाल ऋणले थिचिएको, वैदेशिक रोजगारमा भर पर्ने, र युवाशक्ति पलायन भइरहेको देश बनिसकेको छ।

अफगानिस्तानमा तालिवानी शासन हटेपछि लोकतान्त्रिक गणतन्त्र बनेको थियो, तर त्यो शासनपद्धति कमजोर, भ्रष्ट, र अमेरिकी सहयोगमा मात्र निर्भर थियो। शासकहरूलाई जनताको दुःखभन्दा व्यक्तिगत लाभ मुख्य लाग्थ्यो। अरबौं डलर सहायता लिइए पनि तिनको सदुपयोग नभई नेता र ठेकेदारहरू धनी बने। यही कारणले तालिवान फेरि सत्तामा फर्कन सफल भयो, र देश फेरि पछाडि धकेलियो।

हैटी, जो विश्वकै एक गरीब गणतान्त्रिक देश हो, त्यहाँको शासनप्रणाली विघटित भएको छ। शासकहरू जनताको हितभन्दा आफ्नै आर्थिक लाभमा केन्द्रित थिए। विकास सहायता, राहत र दानहरू शक्तिशालीहरूद्वारा हिनामिना गरियो। संस्थाहरू कमजोर छन्, सुरक्षाको ग्यारेन्टी छैन, र राज्यको उपस्थितिलाई जनताले महसुस गर्न सक्दैनन्। यसैले हैटी निरन्तर अशान्ति, हिंसा, र गरिबीको चक्रमा फसेको छ।

दक्षिण सुडानको गठन २०११ मा जनमतबाट भएको थियो। नयाँ गणतन्त्रका रूपमा विश्वले ठूलो आशा राखेको थियो। तर देश भित्रै सत्ता संघर्ष, जातीय हिंसा, र भ्रष्टाचारले गर्दा देश पूर्ण असफल राज्य जस्तै बनेको छ। सरकारका सदस्यहरू र सैनिक नेतृत्वले तेलको आम्दानी आफ्नो निजी सम्पत्तिमा परिणत गरेका छन्। आधारभूत सेवा—स्वास्थ्य, शिक्षा—सम्म पनि नागरिकहरूलाई प्राप्त छैन।

वेनेजुएला पनि गणतान्त्रिक शासनमा भ्रष्टाचारको चरम उदाहरण हो। विशाल तेल भण्डार भएको यो देश सन् २०१० पछिको राजनीतिक अराजकता र राष्ट्रपति मादुरोको सत्तामा जकडिएको निरंकुश शासनका कारण आर्थिक रूपमा ध्वस्त भयो। सरकारी ढुकुटीको दुरुपयोग, नियन्त्रित अर्थतन्त्र, र चुनावी हेरफेरले गर्दा लोकतन्त्रको नाममा अधिनायकवाद चलेको छ। लाखौं नागरिक देश छाड्न बाध्य भए।

अंगोलामा पनि गणतन्त्र भए पनि लामो समयसम्म जोसे एडुआर्डो डोश सान्तोसको अधीनमा शासन सत्तामा रहँदा देशको सम्पत्ति, विशेषगरी तेलको आम्दानी, सीमित परिवार र सेना-आधारित एलिटहरूमा सिमित भयो। जनताको जीवनमा सुधार भएन, गरीबी अझ बढ्यो। अहिले पनि शासकीय प्रणाली जनउत्तरदायी बन्न सकिरहेको छैन।

यी सबै देशहरूको साझा विशेषता भनेको कमजोर लोकतान्त्रिक संस्था, न्यायपालिकाको आत्मनिर्भरता नभएको, प्रेस स्वतन्त्रता कुचिएको, र जनतालाई शासनको केन्द्रमा नराखिएको हो। शासकहरू राष्ट्रिय स्रोतको मालिकजस्तै भएर शासन गर्छन्, जुन गणतन्त्रको मर्मविपरीत हो। गणतन्त्र भनेको जनताको शासन हो, तर जब त्यही शासन आफै जनताको शोषणकर्ता बन्छ, त्यो भ्रष्ट गणतन्त्रको चरित्र बन्न जान्छ। नेपाल पनि यही मोडमा छ, जहाँ गणतन्त्रको नाममा शक्तिको दुरुपयोग, करको लुट, अवसरको वितरणमा अन्याय र जनताको मौनताको दुरुपयोग भइरहेको छ। यसले केवल राष्ट्रलाई कङाल बनाउँछ, जनतालाई निराश र बिस्थापित बनाउँछ र भविष्यलाई अन्धकारतिर लैजान्छ।

राजसंस्था हटाएर पुनःस्थापन गरिएका देशहरू
राजनीतिक व्यवस्था समय, परिस्थिति, र जनचेतनाको विकाससँगै परिवर्तनशील हुन्छ। बीसौँ शताब्दीसँगै थुप्रै देशहरूले राजसंस्थालाई “पुरातन” र “प्रगतिको बाधक” ठानेर हटाए। तर आश्चर्यजनक रूपमा, केही मुलुकहरूले जनचाहना, राष्ट्रिय संकट वा संस्थागत असफलतापछि पुनः राजसंस्थाको स्थापनालाई स्वीकारे – न केवल सांस्कृतिक प्रतीकको रूपमा, तर एक स्थायित्वदायी राजनीतिक संरचनाको रूपमा। यस अनुसन्धानले त्यस्ता देशहरूको अनुभवलाई समेट्छ र नेपालजस्ता मुलुकका लागि त्यसको सान्दर्भिकता के हुन सक्छ भन्ने खोज्ने प्रयास गर्दछ।

स्पेन: अधिनायकवादबाट लोकतान्त्रिक राजतन्त्रसम्मको यात्रा
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
सन् 1931 मा स्पेनले राजसंस्था हटाएर दोस्रो गणराज्य घोषणा गर्‍यो। तर त्यसपछिको गृहयुद्ध र फ्रान्सिस्को फ्रान्कोको लामो अधिनायकवादी शासनले देशमा उथलपुथल ल्यायो।
पुनःस्थापन (1975)
फ्रान्कोको मृत्युपछि राजकुमार जुवान कार्लोसलाई सिंहासनमा ल्याइयो। चमत्कारिक रूपमा, उनले फ्रान्कोको अधिनायकवादलाई विस्थापन गर्दै लोकतन्त्र स्थापनाको नेतृत्व गरे।
परिणाम
• संविधान (1978): संवैधानिक राजतन्त्रमा रुपान्तरण।
• राजसंस्था–लोकतन्त्र सहअस्तित्व: राजा जुवान कार्लोसले तानाशाहीको विरुद्ध उभिँदै सैन्य कू प्रयास असफल बनाएका थिए।
• आर्थिक–सामाजिक उन्नति: स्पेनले EU सदस्यता पाएर उल्लेखनीय आर्थिक समृद्धि हासिल गर्‍यो।

कम्बोडिया: गृहयुद्धपछिको राष्ट्रिय मेलमिलापको प्रतीक
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
१९७० मा अमेरिका समर्थित कू मार्फत राजा नोरोडोम सिहानुकलाई हटाइयो। त्यसपछि खमेर रूजको रक्तरञ्जित शासनले लाखौं जनताको हत्या गर्‍यो।
पुनःस्थापन (1993)
संयुक्त राष्ट्रसंघको मध्यस्थतामा भएको निर्वाचनपछि राजा नोरोडोम सिहानुकलाई पुनः सिंहासनमा ल्याइयो।
परिणाम
• संविधान निर्माण: संवैधानिक राजतन्त्र स्थापना।
• सांस्कृतिक पुनर्जागरण: युद्धपछिको सामाजिक पुनर्निर्माणमा राजसंस्थाको विश्वासनीय भूमिका।
• राजनीतिक स्थायित्वको आधार: दलहरूमाझ सहमतिका लागि सन्तुलनकारी शक्ति।

अफगानिस्तान: स्थायित्वको असफल प्रयास

२०औँ शताब्दीको मध्यतिर अफगानिस्तानमा राजसंस्थाको अन्त्यपछि लामो अस्थिरता देखा पर्यो। सन् 2001 मा तालिबानको पतनपछि केही समय, पूर्वराजा जाहिर शाहलाई “राष्ट्रिय एकताको प्रतीक” बनाउने प्रयास भयो।

परिणाम

हालको सत्ताको चरमपन्थी प्रवृत्तिले राजसंस्था पुनःस्थापनाको सम्भावनालाई समाप्त गर्‍यो। तर यसले यति प्रमाणित गर्‍यो कि विविध जाति, क्षेत्र, र भाषा भएको समाजमा “राजसंस्था जस्तै साझा प्रतिनिधि शक्ति” को खाँचो रहन्छ।

नेपालका लागि राजसंस्थाको पुनःस्थापनाको बहस केवल “संवेदना” वा “नॉस्टाल्जिया” नभई यदि समावेशी ढंगले अघि बढाइयो भने राजनीतिक विकल्प र स्थायित्वको सवाल बन्न सक्छ।

राजसंस्था केवल ऐतिहासिक अवशेष होइन; यो राष्ट्रका लागि “साझा सम्झौता”, “स्थायित्वको आधार”, र “संवेदनशील संक्रमणको संरक्षक” बन्न सक्छ। विश्वमा भएका उदाहरणहरू हेर्दा राजसंस्थाको पुनःस्थापनाले केवल प्रतीकात्मक नभई संरचनात्मक परिवर्तन ल्याएको छ।

नेपालजस्ता देशहरूले आफ्नो सामाजिक संरचना, ऐतिहासिक धरोहर, र समसामयिक चुनौतीको गहिरो विश्लेषण गर्दै यस्ता विकल्पहरूमाथि गम्भीर वहस गर्नुपर्ने बेला आएको छ।